We will now expound on the chapter called Sodhanadigana sangraha – collection or group of drugs useful for purificatory therapies; thus said atreya and other great sages. (1)
अथ शोधनादिगणसङ्ग्रहमध्यायं व्याख्यास्यामः । इति ह स्माहुरात्रेयादयो महर्षयः ॥ १॥
Vamanopayogi – Emetics
मदनजीमूतकेक्ष्वाकुकोशातकीद्वयफलपुष्पपत्राणिकुटजकरञ्जत्रपुससर्षपपिप्पलीविडङ्गैलाप्रत्य क्पुष्पीहरेणुपृ ध्वीकाकुस्तुम्बरुप्रपुनाटानां फलानि शारदानि च हस्तिपर्ण्याः कोविदारकर्बुदारा रिष्टाश्वगन्धानीपविदुलबिल्वबिम्बीबन्धुजीवकश्वेताशणपुप्पीसदापुष्पीवचाचित्राचित्रकमृगेन्द्र वारुणीसुषवीचतुरङ्गुलस्वादुकण्टकपाठापाटलीशार्ङ्गष्टामधुकमूर्वासप्तपर्णसोमवल्क द्वीपिशिग्रु सुमनस्सौमनस्यायवानीवृश्चीवपुनर्नवामहासहाक्षुद्रस हेक्षुकाण्डकालक्तपिप्पलीमूलचविकानल दोशीरहीबेरमूलानि । शाल्मलीशेलुका भद्रपण्यैराव ण्यावर्त्तक्युपोदकोद्दालधन्वनरसाञ्जनराजाद नोपचित्रागोपशृङ्गाटिकापिच्छाः । प्रियङ्गुपूप्पम् । तालीसपत्रम् | हरिद्राशृङ्गवेरकन्दौ । मधुय ष्टीदारुहरिद्रासारौ । तगरगुडूचीमधुफाणितक्षीरक्षारलवणानिचेति बमनोपयोगीनि ॥२॥
(a) Phala (fruits ), puspa (flowers) and patra ( leaves) cf : madana, jimutaka, iksvaku, kosatakidwaya.
(b) Phala ( fruits) that ripen during saratrtu of kutaja karanja, trapusa, sarsapa, pippali, vidanga, ela, pratyakpuspi, harenu, prthvika kustumburu, prapunnata and hastiparni.
(c) mula (roots) of kovidara, karbudara, arista, asvagandha, nipa, vidula, bilva, bimbi, bandhu jivaka, sveta, sanapuspi, sadapuspi, vaca, citra, citraka, mrga, indravaruni, susavi, caturangula, svadukantaka, patha, patali, sarngesta, madhuka, murva, saptaparna, somavalka, dvipi, sigru, sumana, saumanasya, yavani, vrsciva, punarvava, mahasaha, ksudrasaha, iksukanda, alakta, pippalimula, cavika, nalada, usira and hribera.
(d) Piccha (slimy material) of : salmali, seluka, bhadraparni, iravani,avartaki, upodika, uddalaka, dhanvana, rasanjana, rajadana, upacitra, gopa and Srngatika.
(e) Puspa ( flowers) : of priyangu, patra of talisa.
(f) Kanda (rhizomes) of haridra and Srngavera, sara of madhuyasti and daruharidra, tagara, guduci, madhu, phanita, ksira, ksara, lavanas etc. All the above are Vamanopayogi (emetics or drugs which help to produce vomiting. ( 2 )
Notes: Kosatakidvaya (the two kosataki) are kosataki and tiktakosataki. Virecanopayogi (Purgatives) :
त्रिवृच्छामादन्तीद्रवन्तीशङ्गिनीसप्तलाजगन्धाजशृङ्गीवचागवाक्षीछगलात्रीसुवर्णक्षीरीचित्रक किणिहीहस्वपञ्चमूलवृश्रीवपुनर्नवापलङ्कषावास्तुकशाकसालमूलानि । तिल्वकरम्यककापि ल्यकपाटलीत्वचः त्रिफलापीलुप्रियालकुवलबदरकर्कन्धुकाश्मर्यपरूषक द्राक्षानीलिनीक्लीतन कोदकीर्याविडङ्गपूगपञ्चाङ्गुलफलानि । चतुरङ्गुलफलपत्राणि । पूतीकस्य त्वकूफलपत्राणि । महावृक्षसप्तच्छदज्योतिष्मतीक्षीराणि । क्षीरमद्यमस्तुतक्रधान्याम्लमूत्राणि चेति विरेचनोपयो गीनि ॥ ३ ॥
कोशातकीदेवदालीसप्तलाकारवोल्लिकास्वरसमर्कक्षीरमुष्णोदकं चेत्युभयात्मकानि ।
(a) Mula of trivrt, syama, danti, dravanti sankhini, saptala, ajagandha, ajasrngi, vaca, gavaksi, chagalantri, suvarnaksiri citraka, kinihi hraswa pancamula, vrsciva, punarnava, palankasa, vastuka and sala.
(b) Tvaca of tilvaka, ramyaka, kampilyaka and patali.
(c) Fruits of triphala, pilu, priyala, kuvala, badara, karkandhu, kasmarya, parusaka, draksa, nilini, klitanaka, udakirya, vidanga, puga and pancangula.
(d) Fruits and leaves of caturangula, bark, fruits and leaves of putika, ksira of mahavrksa, saptachada and jyotismati, ksira, madya, mastu, takra, dhanyamla, mutra.
All these are Virecanopayogi (purgatives or which help purgation). Kosataki, devadali, fresh juices of saptala karavella, arkaksira, (sap of arka) usnodaka (warm water) these are useful for both the above purposes. (3)
Notes:Hrasva pancamula includes saliparnt, prsniparnt, brhati, kantakariand goksura; triphala includes haritaki, vihitaka and amalaka.
Niruhopayogi – drugs for decoction enema
बस्तिषु तु तेषु तेष्ववस्थान्तरेषुयान्युपयुज्यन्ते द्रव्याणि तान्यसङ्ख्येयत्वांनोपदिश्यन्ते । रसस्कन्धेभ्य एव यथादोषं यथावस्थं च विभजेत् । सर्वेषु तु प्रायो मदनकुटजजीमूतकेक्ष्वाकुको शातकीद्वयत्रपुंससिद्धार्थकशताहाफलानि । बलादशमूलैरण्डत्रिवृद्वचायष्ट्याह्रकुष्ठरास्त्रापुनर्न वकत्तृणमूलानि । सरलदेवदारुहपुषाहिङ्गुरसाञ्जनव्योषपत्रैलामृतायवकोलकुलत्थगुडलवणम स्तुधान्याम्लमूत्रस्नेहक्षीरक्षौद्राणि चेति निरूहोपयोगीनि ॥४॥
The drugs which are to be used for enema therapy in different stages of diseases, being inumerable are not enumerated here. They are to be selected out of the drugs grouped under each rasa (taste), suitable to the dosha involved. Out of them, the following are generally useful for niruha (decoction enema) : The fruits of madana, kutaja, jimutaka, ikswaku, the two kosataki, trapusa, siddharthaka and Stahva, the roots of Bala, dasamula, eranda, trvrit, vaca, yasti, kustha, rasna, punarnava and kattrna, sarala, devadaru, hapusa, hingu, rasanjana, vyosa, Patra, ela, amrta, yava, kola, kulattha, guda, (mollases), lavana (salts), mastu (whey), dhanyamla (sour gruel), mutra (urine ), sneha ( fats ), ksira ( milk ) and ksaudra (honey). (4)
Notes Kostaki and tiktakosataki are the two kosatakis; dasamulas are bilva, agnimantha, syonaka, kasmarya, patala saliparnt, prsniparni, brhati, kantakari and goksura; vyosa also known as, trikatu, includes sunthi, marica and pippali.
Sirovirecanopayogi – drugs for purgation of the head
अपामार्गविडङ्गमरिचपिपलीशिरीषविल्वजाज्यजमोदवार्ताकपृथ्वी कैलाहरेणुफलानि । तालीस तमालतर्कारीहरितकवर्गपत्राणि । सर्षपाफलपत्राणि । शिग्रुफलपत्रत्वचः । हरिद्रामूलकलशुन नागरकन्दपत्राणि। अतिविषाकन्दाः । कुष्ठवचाभार्ङ्गश्वेताकिणिहीनागदन्तीज्योतिष्मतीगवा क्षीवयस्थावृश्चिकालीबिम्बीकरञ्जमूलानि । अर्कालर्कपुषपमूलानि । लोध्रमदनसप्तपर्णनिम्बपीलु बीजानि । मुरुङ्गीमातुलुङ्गीलवङ्गपुष्पाणि । अगरुसुरदारुसरलसल्लकीजिङ्गिण्यसनरसाञ्जनहिङ् गुलाक्षानिर्यासाः । तमालसालतालमधूकदार्वीसाराः । तेजस्विनीमेषशृङ्गीवराङ्गेङ्गुदीबृहतीद्व यचोचत्वचः । राजादनमज्जक्षौद्रलवणानि मद्यानि गवादिशकृद्रसमूत्रपित्तान्येवंविधानि चेन्द्रि योपशयान्यन्यान्यपि तथा स्नेहाः क्षीरं रक्तं मांसरसो धान्यरसस्तोयमिति शिरोविरेचनोपयो गीनि ॥५॥
Fruits of apamarga, vidanga, marica, pippali, sirisa, bilva, ajaji, ajamoda, vartaka, prthvika, ela, and harenu, leaves of talisa, tamala, tarkari and drugs of haritaka varga ( mentioned in Chapter-7); fruits and leaves of sarsapa, fruits, leaves and bark of sigru; roots ( tubers) and leaves of haridra, lasuna and nagara; tuber of ativisa, roots of kustha, vaca, bharigi, sweta, kinihi, nagadanti, jyotismati, gavaksi, vayastha, vrscikali, bimbi and karanja; flowers and roots of arka and alarka, seeds of lodhra, madana, saptaparna, nimba and pilu; flowers of Murungi, matulungi and lavanga; niryasa ( gum) of agaru, suradaru, sarala, sallaki, jingini, asana, rasanjana, hingu and laksa; sara (extract) of tamala, sala, tala, madhuka and darvi; the bark of tejaswini, mesasringi, varanga, ingudi, brhatidvaya, and coca, rajadana; majja ( marrow), ksaudra ( honey), lavanas ( salts), madyas (wines), sakrt rasa (juice of dung) of cow and other animals, mutra (urine ), pitta, (bile / gall), sneha (fats), ksira (milk), rakta (blood), mamsarasa (soup fo meat), dhanya rasa (soup of corns), toya (water) and also, all such others which are good to the health of the sense organs.
These are useful for sirovirecana (Purgatives for the head) (5) Notes: Brhatidvaya means brhati and kantakari.
Prayogika Dhumopayogi – drugs for inhalation for the healthy
मधुकपद्मकमञ्जिष्ठाशारिवामुस्तापुन्नानागकेसरैलवालुकसुवर्णत्वक्लमालपृथ्वीकाहरेणुलाक्षाश तपुष्पा सल्लकीशर्करामदनकमरुबकन्यग्रोधोदुम्बराश्वत्थप्लक्षलोध्रत्वक् पद्मोत्पलानि सर्वगन्ध द्रव्याणि च कुष्ठतगरवर्ज्यानि प्रायागिकधूमोपयोगीनि ॥ अगरुगुग्गुलु सल्लकीशैलेयकनलदही बेरहरेणूशीरमुस्ताध्यामकव राङ्गश्रीवेष्टकस्थौणेयकपरिपेलवैलवालुककुन्दुरुकसर्ज रसयष्टयाह्न फलसारस्नेहमधूच्छिष्टबिल्वफलमज्जयव तिलमाषकुङ्कुमानि मेदोमज्जवसासर्पषि च स्रैहिकधू मोपयोगीनि । शिरोविरेचनद्रव्याणि गन्धद्रच्याणि च तीक्ष्णानि मनोहा हरितालं चेति तीक्ष्णधूमोपयोगीनि ॥६॥
Madhuka, padmaka, manjista, sariva, musta, punnaga, nagakesara, elavaluka, suvarnatwak, tamala, prthvika, harenuka, laksa, satapuspa, sallaki, sarkara, madanaka, marubaka, nyagrodha, udumbara, asvattha, plaksa, lodhra, tvak, padma, utpala, all fragrant substances except kustha; and tagara. These drugs are useful for prayogika dhuma (smoke inhalation for healthy persons).
Snaihika Dhumopayogi – drugs for lubricative inhalation
Aguru, guggulu, sallaki, saileyaka, nalada, hribera, harena, usira, musta, dhyamaka, varanga, Srivestaka, sthauneyaka paripelava, elava”luka, kunduraka, sarjarasa, yasti, phalasara, sneha, madhuchista, bilvaphala, majja, yava, tila, masa, kumkuma, medas (fat), majja (marrow), vasa (muscle fat) and sarpi ( ghee ). These are useful for Snaihika dhuma (inhalation of smoke to increase the moistness inside the head).
Tiksnadhumopayogi – drugs for strong inhalation
Drugs enumerated under sirovirecana group and drugs which have a fragrant smell, manohva and haritala.
These are useful for tiksnadhuma (inhalation of smoke to produce irritation inside the head, removal of any obstruction, restoration of conciousness etc). (6)
Vataprasamana – drugs which mitigate vata
भद्रदारुकुष्ठतगरवरुणबलातिबलार्तगलकच्छुराह्लादिनीकुबेराक्षीवत्सादिन्यर्कालर्ककतकभाङ्ग कार्पासीवृश्चिकालीपत्तूरप्रभृतीनि विदार्यादिगणो वीरतरादिस्तृणाख्यवर्ज्यानि षट् पञ्चमूलानि चेति वातशमनानि । दूर्वानन्तामोचरसमञ्जिष्ठापरिपेलवकालाकालीयककदलीकन्दलीपयस्या त्मगुप्तानालिकेरखर्जूर द्राक्षाविदारीबदरीबलानागबलानागपुप्पाशतावरीशीत पाक्योदनपाकी तृणशूल्यांशुमतीद्वयारिष्टकारिष्टाटरूषकेत्कटप्रियङ्गुधातकीधवधन्वनस्यन्दनखदिरकदर प्रियालतालसालसर्जतिनिशाश्वकर्णगुन्द्रावानीरपद्मा पद्मकपद्मबीजमृणालकुमुदनलिनसौ गन्धिकपुण्ड रीकशतपत्रशैवालकल्हारोत्पलकाकोल्युत्पलिकाशालूकशृङ्गाटककशेरुकक्रौञ्चाद नप्रभृतीनि अन्यानि च शीतवीर्याणि सारिवादि: पद्मकादि: पटोलादिर्न्यग्रोधादिर्दाहहरो महाकषायस्तृणपञ्चमूलं चेति पित्तशमनानि । शीतशिवशतपुप्पासरलसुरदारुरास्त्रेङ्गुदीसात लासुमनः काकादनीलाङ्गलिकाहस्तिकर्णमुञ्ज तलामज्जकप्रभृतीन्यन्यानि च रूक्षोप्णवीर्याण्या शीतघ्नश्च महाकषायो रग्व धादिरसनादिरर्कादि: सुरसादिर्मुष्ककादिर्वत्सकादिर्मुस्तादिः वल्लीकण्टकपञ्चमूले च श्लेष्मशमनानीति ॥७॥
Bhadradaru, kusta tagara, varuna, bala, atibala, artagala, kacchura, ahladini, kuberakshi, vatsadini, arka, alarka, kataka, bharngi, karpasi, vrscikali, pathura, drugs of vidaryadigana (mentioned in chapter 16) drugs of the six pancamulas (mentioned in chapter 12) except the trnapancamula. These are useful for vataprasamana (mitigation of the increased vata).
Pittaprasamana – drugs which mitigate pitta
Durva, anantha, mocarasa, manjistha, paripelava, kala, kaliyaka, kadali, kandali payasya, atmagupta, narikela, kharjura, draksa, vidari, badari, bala, nagabala, nagapuspa, satavari, sitapaki, odanapaki, trnasu”lya, amsumati dvaya, aristaka, arista, atarusa, itkata, priyangu, dhataki, dhava, dhanvana, syandana, khadira, kadara, priyala, tala, sala, sarja, tinisa, asvakarna, gundra, vanira, padma, padmaka, padma bija, mrnala, kumuda, nalina, saugandhika, pundarika, satapatra, saivala, kalhara, utpala, kakoli, utpalika, saluka, srngataka, kaseruka, kraun cadana and other drugs possessing cold potency, drugs of sarivadigana, padmakadi gana, patoladi gana, nyagrodhadi gana (mentioned in chpter 16) dahahara mahakasaya gana (chapter 15) and trna pancamula group (chapter 12).
All above are useful as Pittasamana (to mitigate the increased pitta). Notes: Amsumati dvaya means saliparni and prsniparni
Slesma prasamana – drugs which mitigate kapha
Sita, siva, satapuspa, sarala, suradaru, rasna, ingudi, satala, sumana, Kakadani, langali, hastikarna, munjatam, lamajjaka and other drugs possessing qualities such as dry and hot potency; drugs of aragvadhadi gana, asanadi gana, arkadi gana, surasadi gana, muskakadi gana, vatsaka¯di gana, mustadi gana (chapter 16) sitaghna mahakasaya (chapter 15) valli pancamula and kantaka pancamula (chapter 12). All these are useful for kapha prasamana (to mitigate increased kapha).(7)
भवति चात्र ।
Sodhanadigana sangraha Adhyaya
समीक्ष्य दोषदृष्यादीनमी वर्गाः सुयोजिताः । सर्वामयजयायालं जायन्ते नियतात्मनाम् ॥ ८॥
Further, these groups of drugs administered in accordance with the condition of the doshas, dusyas etc., are sufficient to cure all the diseases of persons who are self-controlled. (8)
इति चतुर्दशोऽध्यायः Thus ends the fourteenth chapter.
